Amerika Birleşik Devletleri’nde Joe Biden yönetiminin iş başına gelmesiyle birlikte Ortadoğu’daki bütün aktörler gibi Mısır’da da bir değişim rüzgârı başladı. İç ve dış politikada ayrı ayrı hissedilen bu rüzgâr, yalnızca Vaşington’a göre pozisyon alma gerekliliğinden değil, aynı zamanda bölgenin ve ülkenin kendi iç dinamiklerinden de besleniyor. İçerideki ekonomik krizi aşmanın yolunun bazı dış politika hamlelerinden geçtiğini gören Kahire bugün, Libya’dan Filistin’e, Türkiye’den Etiyopya’ya pek çok masada diplomatik gücünü kanıtlama ya da yeniden tesis etme arayışında. Bununla birlikte Abdülfettah el-Sisi hakkında “daha fazla açık çek yok” diyen Biden ile ilişkilerin önümüzdeki süreçte nasıl şekilleneceği hâlâ tam anlamıyla açıklığa kavuşmuş değil. Bu yazıda ABD-Mısır ilişkilerinin son yıllarda nasıl sınandığını ve Biden yönetimi ile açılan yeni sayfayı değerlendireceğiz.
Wall Street Journal, Ağustos 2019’da Fransa’da gerçekleştirilen G7 Zirvesi’nden birkaç hafta sonra skandalı duyurdu: dönemin ABD başkanı Donald Trump, zirve kapsamında görüşeceği Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah el-Sisi’yi beklerken “Nerede benim favori diktatörüm?” demiş; odayı bir an için derin bir sessizlik almıştı.[1] Görev süresi boyunca Trump’ın dünya liderleriyle kurduğu bireysel ilişkilerin en çarpıcı örneklerinden biri oldu Sisi. Trump’ın ilk yurtdışı gezisi olan Suudi Arabistan ziyaretinde (2017) çekilen tarihi fotoğrafın üçüncü aktörü olduğunu da unutmayalım. Görünürdeki bu samimiyete karşın Sisi, iktidarının geride kalan 8 yılında Mısır ordusundaki ve dış politikasındaki ABD etkinliğini azaltabildi. Bu, Vaşington’un Ortadoğu’daki en önemli müttefiklerinden biri olan Mısır’da belki de Nasır döneminden beri bir ilk oluyordu.
Peki Trump’ın favori diktatörü Sisi, yakın zamana kadar ABD’nin Ortadoğu’daki en önemli Arap müttefiki olan Mısır’daki Amerikan hakimiyetini nasıl ve ne ölçüde zayıflattı?
Silah Ticaretinde Yeni Arayışlar ve Savunma İşbirlikleri
Enver Sedat’ın Sovyetler Birliği ile stratejik iş birliğini sonlandırarak Camp David Barış Sürecini başlatmasından bu yana Mısır ordusu, hem teçhizat hem finansman hem de eğitim anlamında giderek daha çok Amerikan ordusuna bağımlı hale gelmişti. Bu tarihten itibaren ABD Mısır’a her yıl 1,3 milyar tutarında askerî yardım yapmaktadır. Mısır, Amerikan dış yardımlarından yararlanan ülkeler arasında İsrail’in ardından ikinci sıradayken[2] 2013’teki askerî darbenin ardından Vaşington’un askerî yardımı askıya alması ve 2014 yılında Amerikan yardımının yalnızca 179 milyon $’da kalması[3], yeni cumhurbaşkanının alternatif arayışlarını hızlandırdı.
Enver Sedat’ın Camp David Barış Sürecini başlatmasından bu yana Mısır ordusu, hem teçhizat hem finansman hem de eğitim anlamında giderek daha çok Amerikan ordusuna bağımlı hale gelmişti.
Obama yönetiminin 2015 yılında askerî yardımı yeniden yürürlüğe koymasına rağmen Kahire, askerî teçhizatını hızla çeşitlendirmeye koyuldu. Mısır hava kuvvetlerini güçlendirmek için 2015 yılında Fransa’dan 24 Rafale savaş uçağı, Rusya’dan da 46 MiG-29M tipi savaş uçağı siparişi verdi. Bunları Fransa, Rusya ve İtalya’dan alınan çok sayıda savaş uçağı, saldırı helikopteri ve eğitim uçağı takip etti.[4] Rusya’dan alınan SU-35 savaş uçaklarının yankıları henüz sürerken Mısır geçtiğimiz aylarda -Kızıldeniz’de Fransa ile ortak deniz tatbikatının[5] ardından- 30 yeni Rafale daha satın aldı.[6]
Kahire, ABD harici aktörlerden alınan yeni savaş gemileri ve yardımcı gemilerle donanmaya da taze kan taşıdı. Önce Ağustos 2015’te, Kırım’ın ilhakı sebebiyle Fransa’nın Rusya’ya satmaktan vazgeçtiği Mistral helikopter gemilerini aldı. Mısır yönetimi, ertesi yıl teslimi gerçekleşen ilk gemiye Cemal Abdülnasır ikinci gemiye de Enver Sedat ismini verecekti.[7] Aynı zamanda Güney Kore’den alınan Shabab Misr[8] (Genç Mısır) adlı korvet, Fransa’nın[9] Mısır’da ürettiği 4 adet Gowind 2500[10] ve Almanya’dan alınan 4 denizaltı ve fırkateyn[11] ile Mısır donanması güçlendirildi.
Kara kuvvetlerinde de Mısır, Sovyet döneminden kalma tankların yerine yine Rus yapımı modern T-90 tanklarını tercih etti.[12]
Mısır’ın silahlanma politikasındaki bu değişimde Vaşington’un en çok dikkatini çekense hiç şüphesiz Rusya ile yakınlaşma oldu. Kaldı ki Sisi döneminde, Mısır ve Rusya arasında gelişen askerî ilişkiler yalnızca savaş uçağı ticaretiyle sınırlı değil. Sisi, iktidardaki ilk 2 yılında 3 kez Rusya’yı ziyaret etmiş bir cumhurbaşkanı olarak seleflerinden ayrılıyor. İki ülke ilki Mısır’da (2016), ikincisi Rusya’da (2017)[13], üçüncüsü yine Mısır’da (2019)[14] ve sonuncusu Karadeniz’de (2020)[15] olmak üzere çok sayıda ortak askerî tatbikat gerçekleştirdi. Bu askeri yakınlaşmanın dış politikaya etkisi tartışılabilir; ancak Kahire’nin, 2016 yılında Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nde Suriye’de ateşkese ilişkin Rusya’nın verdiği önergeye destek vermesi Batı ittifakında soğuk duş etkisi yaratmış, Suudi Arabistan’la da geçici bir krize yol açmıştı. Aynı yıl Rusya’nın, eski SSCB üssünün bulunduğu Mısır’ın Sidi Barani şehrinde bir askerî üs kurmak istediği iddiası basına yansıdı.[16] Üs iddiaları yalanlansa da Putin, 2017 yılındaki Kahire ziyaretinde Mısır hava üslerinin IŞİD’le mücadele kapsamında 5 yıllığına Rus uçaklarına açılmasını sağlayacaktı.[17]
Kahire’nin, 2016 yılında BM Güvenlik Konseyi’nde, Suriye’de ateşkese ilişkin Rusya’nın verdiği önergeye destek vermesi Batı ittifakında soğuk duş etkisi yaratmıştı.
Mısır’ın dış politikadaki bu açılımı kuşkusuz ABD’de dikkatle izlendi. 2020 yılında ABD Dışişleri Bakanlığı’nın bir raporu, ABD tarafından sağlanan askerî ekipmanın Sina Yarımadasında topyekûn yakıp-yıkma için kullanıldığı konusundaki istihbarata dikkat çekerek Mısırlı yetkililerin ABD’nin gözlem talebini reddettiğini belirtiyordu.[18] Amerikan Kongresi ise geçen yıl oylanan 2021 bütçesinde 1,3 milyar dolarlık askeri yardımı kabul etse de 300 milyon dolarlık fonu insan hakları ve sivil toplumun geliştirilmesine tahsis ederek siyasi bir hedef ortaya koymuş oldu.[19]
Ancak hepsinden önemlisi, Rus SU-35 uçaklarının satın alınması, Kongre’de Sisi’nin “tiran” olarak tanımlanmasına ve dönemin Dışişleri Bakanı Pompeo’ya yönelik baskıların artmasına yol açtı.[20] Türkiye’de de tartışılan SU-35 uçakları, Rus yapımı savaş uçaklarının en gelişmişi olarak tanınıyor ve Vaşington’un kısaca CAATSA olarak bilinen Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act yaptırımlarının gerekçelerinden biri. Pompeo, SU-35 alımının CAATSA yaptırımlarına sebep olacağını ve bu doğrultuda Mısır’dan bu alımın gerçekleşmeyeceğine dair teminat aldıklarını belirtmişti.[21] Dışişleri Bakanı Anthony Blinken da Şubat 2021’de 5 uçağın teslim edilmesi üzerine Mısırlı mevkidaşına endişelerini bildirmekle yetindi.[22] Mısır tarafı ise hâlâ yankıları süren SU-35 krizi konusunda, silah anlaşmasının yeni imzalanmadığına ve Rusya’dan alınan silahların Amerikan yardımı ile finanse edilemeyeceğine vurgu yapıyor.
Masadaki Diğer Sorunlar ve Biden Yönetimiyle Açılan Yeni Sayfa
İsrail’in Güvenliği
Mısır’ın silah ticaretinde gözlemlenen bu açılım(lar), geçtiğimiz Mayıs ayında bir analiz kaleme alan Amerikalı güvenlik uzmanları Bradley Bowman, Jared Thompson ve Ryan Brobst tarafından “ulusal güvenlik sorunu” olarak nitelendiriliyor. İlgili makalede Mısır’ın stratejik önemine dikkat çeken yazarlar, ikili ilişkilerin zayıflamasının ABD’nin bölgesel çıkarlarının yanı sıra İsrail’in güvenliği için de sorun teşkil edebileceği uyarısında bulunuyorlar.[24] Bununla birlikte Sisi hükümeti, bölgesel siyasette yeniden rol kapmaya çalıştığı bugünlerde, söz konusu güvenlik kaygılarına ve insan hakları sorunlarına karşın belki de son yıllarda hiç olmadığı kadar avantajlı konumda.
Vaşington-Kahire hattındaki en önemli başlıklardan İsrail konusunda Mısır; gelenekselleşen uzlaşma politikasına rağmen, İsrail’le ticaretin tamamen normalleştirilmesi ve Batı Şeria’daki işgalin kalıcı hale getirilmesi gibi hususlarda çekimser kaldı. Sisi yönetiminin bu zamana kadar bölgedeki arabuluculuk girişimleri İsrail’in işgal politikaları ve “Yüzyılın Anlaşması” olarak lanse edilen ilhak projesi sebebiyle başarısız olmuştu.[25] Ancak Arap basınına göre Mısır’ın, İsrail-Filistin savaşında arka planda yürüttüğü insanî yardımlar ve başarıyla sonuçlanan arabuluculuğu Biden yönetimiyle yeni bir sayfa açmasını sağladı.[26] Amerikan hükümetinin ve özellikle Dışişleri Bakanı Blinken’ın sık sık vurguladığı insan hakları ihlalleri de bu yeni gelişmelerin gölgesinde kaldı. Devlet başkanları düzeyinde Gazze Savaşı’nda kurulan bu ilk temasın ardından Sisi, Biden’la Libya, Irak ve Etiyopya’nın Büyük Rönesans Barajı inşası hakkında da konuşma fırsatı buldu.
Mısır’ın İsrail-Filistin savaşında arka planda yürüttüğü insanî yardımlar ve başarıyla sonuçlanan arabuluculuğu, Biden yönetimiyle yeni bir sayfa açmasını sağladı.
Mısır’ın Kabarık İnsan Hakları Karnesi
İnsan hakları başlığı Mısır için diplomatik endişe sebebi olmayı sürdürürken yeni ABD yönetimi için de önemli ancak yıpranmış bir kart olma özelliğini koruyor. Bu nedenle Mısır’da muhaliflere ya da insan hakları aktivistlerine yönelik soruşturma ve yargılama süreçlerindeki her türlü “gelişme” diplomatik bir mesaj rolüne bürünmüş durumda. Bu gelişmelerin başında sivil toplum kuruluşlarının faaliyetlerine, finansal kaynaklarına ve çalışanlarına yönelik davada alınan kararlar geliyor.
2011 yılına uzanan ve “yabancı finansman davası” olarak bilinen davada yerli STK’ların yanı sıra uluslararası vakıfların Mısır bağlantıları da yargılama konusu. Aralık 2020’de 20 STK’nın çalışanlarına getirilen seyahat kısıtlamaları kaldırılmış ve 14 STK hakkındaki dava delil yetersizliğinden kapatılmıştı.[27] Nisan 2021’de de İstinaf Mahkemesi Başkanı Ali Muhtar, başka STK’lar hakkında delil yetersizliğinden beraat kararı verdi. Muhtar, davanın açılmasından 10 yıl sonra gelen kararında sivil toplumun sürdürülebilir kalkınma için önemine vurgu yaptı.[28]
Yine geçtiğimiz yılın sonunda Mısır’ın en önemli insan hakları örgütlerinden EIPR (Egyptian Initiative for Personal Rights) direktörleri Gasser Abdel Razek, Karim Ennarah ve Muhammed Beşir gözaltına alınmış ve uluslararası bir kampanyanın ardından serbest bırakılmışlardı.[29]
Mısır’da muhaliflere ya da insan hakları aktivistlerine yönelik soruşturma ve yargılama süreçlerindeki her türlü “gelişme” diplomatik bir mesaj rolüne bürünmüş durumda.
Kavalalı’nın Hayaleti Kahire Semalarında
Suriye iç savaşı sonrasında bölgedeki yeni dengeler, IŞİD’le savaş, Afganistan’da iktidar devri ve bunun olası etkileri askerlerini adım adım bölgeden çeken Vaşington’un güvenilir müttefiklere olan ihtiyacını artırıyor. Joe Biden’ın Şubat 2021’de Mısır donanması ile 200 milyon dolarlık silah ticaretini onaylaması, kayıtsız göründüğü Mısır’la ilişkileri nasıl yürüteceği konusunda önemli bir işaretti. Amerikan başkanının Sisi’ye karşı kayıtsızlık politikasının geride kaldığının son göstergesi de Kongre’den gelecek yıl için Mısır’a 1,3 milyar dolar askeri yardım talep etmesi oldu.[30] Böylece Biden, başkanlık kampanyası sırasında “daha fazla açık çek yok” dediği Mısır’a ilk önemli açık çekini -sivil toplum örgütlerinin tepkisini çekmek pahasına- kendi elleriyle vermiş oldu.
Mısır’ın bu yazıda özetlemeye çalıştığımız göreceli özerklik arayışına ülke içinde güvenlikçi politikalar ve popülist bir modernleşme yolu eşlik ediyor. Bu nedenle Sisi’nin ilk yılları Mısır kamuoyunda ve uluslararası basında Cemal Abdülnasır benzetmeleri ile geçmişti. Güvenlik yazarı Andrew McGregor ise Sisi’nin askeri modernleşme hamlelerini ve güvenlik hamlelerini Kavalalı Mehmet Ali’ye benzetiyor. Onun Osmanlı karşısında elini güçlendirmek için Fransızlarla yaptığı iş birliğinin bugün ABD karşısında, Rusya ile canlandırıldığını öne sürüyor. Sisi’nin Kavalalı’yı andıran tek politikası bu da değil. Silah tedarikini derinleştirmek, donanmayı güçlendirmek, sınır ötesi harekâtlar, Kızıldeniz’in kontrolü, Nil’in akış güvenliği, radikalizmle mücadele (…) McGregor’un saptadığı diğer önemli benzerlik noktaları. Mısır Cumhurbaşkanı Sisi de bugün, tıpkı Büyük Mısır Hıdivi Mehmet Ali Paşa’nın Kütahya Antlaşması’yla (1833) Şam, Girit ve Adana Valiliklerini alması gibi, bölgedeki payını istiyor. Elbette Kütahya’ya kadar yürümesine gerek kalmadan, çeşitlenen silah ticareti ve arabuluculuk hamleleriyle… Kavalalı’nın hayaleti Kahire semalarında dolanırken Sisi, stratejik önemini yeni muhatabı olan ABD’ye hatırlatmayı başarmış görünüyor.
Biden, başkanlık kampanyası sırasında “daha fazla açık çek yok” dediği Mısır’a ilk önemli açık çekini kendi elleriyle vermiş oldu.
Ertuğrul Atlı
1995 yılında Bursa’da doğdu. Galatasaray Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden 2019 yılında mezun oldu.
Çocuk (H)aklı Projesi’nin koordinatörlüğünü yürütmekte ve televizyon yayıncılığı alanında çalışmaktadır. Bir gönüllülük projesi için iki ay bulunduğu Mısır başta olmak üzere Ortadoğu’ya ve Çin siyasetine ilgi duymaktadır. İstanbul’da muhtelif kuruluşlarda staj ve sivil toplum deneyiminin ardından bir süredir Ankara’da yaşamaktadır.
[1] WSJ,“Trump, Awaiting Egyptian Counterpart at Summit, Called Out for ‘My Favorite Dictator’”
https://www.wsj.com/articles/trump-awaiting-egyptian-counterpart-at-summit-called-out-for-my-favorite-dictator-11568403645
[2] “U.S. Military Assistance to Egypt: Separating Fact from Fiction”
https://pomed.org/fact-sheet-u-s-military-assistance-to-egypt-separating-fact-from-fiction/
[3] U.S. Foreign Aid by Country (Egypt, 2014)
https://explorer.usaid.gov/cd/EGY?fiscal_year=2014&measure=Obligations
[4] Independent Türkçe, “Mısır’ın milyar dolarlık askeri harcamaları ve silahlanma stratejisi”, 28 Temmuz 2020.
[5] Anadolu Ajansı, “Egypt, France conduct joint naval exercise in Red Sea”, 15 Mart 2021.
https://www.aa.com.tr/en/europe/egypt-france-conduct-joint-naval-exercise-in-red-sea/2175917
[6] Chyrine Mezher, “Egypt’s Rafale Opens Door To More French, European Deals”, Breaking Defense, 7 Haziran 2021.
https://breakingdefense.com/2021/06/egypts-rafale-opens-door-to-more-french-european-deals/
[7] Andrew McGregor, “How Does Russia Fit into Egypt’s Strategic Plan?”, 14 Şubat 2018.
https://jamestown.org/program/russia-fit-egypts-strategic-plan/
[8] Egypt Independent, “Egypt’s naval forces receive South Korean corvette ‘Shabab Misr’”, 26 Ekim 2017.
https://egyptindependent.com/egypts-naval-forces-receive-south-korean-corvette-shabab-misr/
[9] Navy Recognition, “Launching of the first Gowind 2500 corvette built in Egypt”, Eylül 2018.
[10] C4 Defence, “Mısır Yapımı İlk Gowind Korvet Denize İndirildi”, 9 Eylül 2018.
[11] Egypt Today, “Egyptian army receives 3rd German Type 209 attack submarine”, 9 Nisan 2020.
[12] Independent Türkçe, “Mısır’ın milyar dolarlık askeri harcamaları ve silahlanma stratejisi”, 28 Temmuz 2020.
[13] Ministry of Defence of the Russian Federation, “Defenders of Friendship 2017 combined exercise: Egyptian Airborne troops to perform combat training tasks with Ratnik Russian military equipment”, 8 Eylül 2017.
http://eng.mil.ru/en/news_page/country/more.htm?id=12141368@egNews
[14] Sputnik, Mısır-Rusya ‘Dostluk Oku-1’ ortak tatbikatı sona erdi”, 11 Kasım 2019. https://tr.sputniknews.com/savunma/201911111040596563-misir-rusya-dostluk-oku-1-ortak-tatbikati-sona-erdi/
Ed Adamczyk, “Russia, Egypt join in air defense exercise Arrow of Friendship”, 30 Ekim 2019.
https://www.upi.com/Defense-News/2019/10/30/Russia-Egypt-join-in-air-defense-exercise-Arrow-of-Friendship/5101572456838/
[15] Star gazetesi, “Mısır ve Rusya donanmalarından ortak tatbikat”, 17 Kasım 2020.
https://www.star.com.tr/dunya/misir-ve-rusya-donanmalarindan-ortak-tatbikat-haber-1588266/
[16] John C. K. Daly, “Russia Deepens Middle East Military Footprint With Joint Exercises in Egypt”, Eurasia Daily Monitor, Vol. 13 Issue: 165, 14 Ekim 2016.
https://jamestown.org/program/russia-deepens-middle-east-military-footprint-joint-exercises-egypt/
[17] Al-Monitor, “Russian-Egyptian military cooperation on the rise”, 18 Aralık 2017.
https://www.al-monitor.com/originals/2017/12/egypt-russia-military-cooperation-rapprochement.html
[18] https://pomed.org/fact-sheet-u-s-military-assistance-to-egypt-separating-fact-from-fiction/
[19] Tarık Fehmi, “Trump sonrası ABD-Mısır ilişkilerini nasıl bir gelecek bekliyor?”, Şarkul Avsat, 29 Aralık 2020.
https://turkish.aawsat.com/home/article/2709781/trump-sonras%C4%B1-abd-m%C4%B1s%C4%B1r-ili%C5%9Fkilerini-nas%C4%B1l-bir-gelecek-bekliyor
[20] Anadolu Ajansı, “Pompeo: Egypt would face sanctions over Russian Su-35s”, 10 Nisan 2019.
https://www.aa.com.tr/en/americas/pompeo-egypt-would-face-sanctions-over-russian-su-35s/1447386
[21] Congressional Research Service, “Egypt: Background and U.S. Relations”, 27 Mayıs 2020, s.11.
https://fas.org/sgp/crs/mideast/RL33003.pdf
[22] Al-Monitor, “Egypt moves ahead with purchase of Russian arms despite US warnings”, 3 Mart 2021.
https://www.al-monitor.com/originals/2021/03/egypt-us-tension-sanctions-russia-arms-deal.html
[23] The Drive, “Here Are The First Photos Of Egypt’s New Su-35 ‘Super Flankers’”, 23 Temmuz, 2020.
https://www.thedrive.com/the-war-zone/35055/here-are-the-first-photos-of-egypts-new-su-35-super-flankers
[24] Bradley Bowman, Jared Thompson, Ryan Brobst, “Egypt’s transition away from American weapons is a national security issue”, Defense News, 25 Mayıs 2021.
https://www.defensenews.com/opinion/commentary/2021/05/25/egypts-transition-away-from-american-weapons-is-a-national-security-issue/
[25] https://www.aa.com.tr/tr/dunya/hamas-heyetine-misirda-yuzyilin-anlasmasi-plani-sunulmadi/1491208
[26] Horriya Marzouk , “Biden and Sisi: Business as usual in US-Egypt ties?”, The New Arab, 08 Haziran 2021.
https://english.alaraby.co.uk/analysis/biden-and-sisi-business-usual-us-egypt-ties
[27] Ahram Online, “Egypt lifts asset freezes and staff travel bans on 20 NGOs”, 6 Aralık 2020.
https://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/396257/Egypt/Politics-/Egypt-lifts-asset-freezes-and-staff-travel-bans-on.aspx
[28] Al-Monitor, “Egypt drops decade-old charges against NGOs”, 9 Nisan 2021.
https://www.al-monitor.com/originals/2021/04/egypt-drops-decade-old-charges-against-ngos
[29] https://www.amnesty.org/en/countries/middle-east-and-north-africa/egypt/report-egypt/
[30] Middle East Eye, “’Another blank check’: Rights groups slam Biden team for unchanged Egypt military aid”, 31 Mayıs 2021.
