* Beur: Mağrip ülkelerinden Fransa’ya göç eden ikinci kuşak göçmenler için kullanılan argo bir ifade
Fransa’da 1980’lere damga vuran bir toplumsal hareketin, Irkçılığa Karşı Eşitlik İçin Yürüyüş’ün 40. yıldönümünü geride bıraktık. Aradan 40 yıl geçmesine karşın bu yürüyüş henüz tamamlanmış değil. Geçtiğimiz yaz 17 yaşındaki Nahel’in Fransız banliyösünde bir polis kurşunuyla öldürülmesi ve ardından gelişen olaylar bunun bir göstergesi. Aradan geçen onlarca yılda, Mağrip ülkelerinden Fransa’ya gelen göçmenlerin varlık ve eşitlik mücadelesi kendi seslerini, sembollerini ve sanatsal tavrını yarattı. Kırk yıla yakın müzikal yolculuğuyla Rachid Taha, bu semboller arasında belki de en aykırı, ancak barışçıl olanlarından biri.
Cezayir’in popüler direniş müziği olan Raï’nin kökenlerinin bulunduğu Oran şehrinde 1958 yılında doğan Rachid Taha’nın çocukluğu Cezayir’in bağımsızlık savaşı dönemine denk geliyordu. Ailesiyle birlikte 10 yaşında Fransa’ya taşındı ve bir süre farklı şehirlerde yaşadıktan sonra Lyon’a yerleşti. Babası, diğer pek çok Kuzey Afrikalı göçmen gibi ağır koşullar altında çalışan bir tekstil işçisiydi. Rachid Taha, ilk gençlik yıllarını bu tanıklıklarla geçirdi[1]. 17 yaşına geldiğinde babası gibi düşük ücretlerle bir fabrikada çalışmaya başladı.
Cezayir şarkıları ve özellikle Raï müziği çalınan evinden çıktığında Fransa sokaklarından yükselen rock’n roll ve punk müzikle tanıştı. Geceleri, çoğunlukla Kuzey Afrikalıların gittiği yerel bir gece kulübünde DJ’lik yapmaya başladı ve burada Arap müziği, rap, salsa ve funk gibi farklı türlerde müzikler çalmaya ve mikslemeye başladı[2]. Ancak o dönemde Lyon’da ve diğer pek çok kentte, siyahilerin ve Arapların gece kulüplerine girişi engelleniyordu. Yıllar sonra kuracağı punk rock grubu Carte de Séjour’un ilk albümündeki La Moda şarkısında bu konuya değineceklerdi[3]. Bu ayrımcılığa karşı bir tepki olarak Rachid Taha, kendi gece kulübü Le Refoulé’yi (Bastırılan/Geri Gönderilen) kurdu[4]. Bu dönemde şiir yazmaya ve politik şarkılar bestelemeye başladı. İlham aldığı isimler arasında Jamaikalı İngiliz şair Linton Kwesi Johnson ve İngiliz punk grubu The Clash öne çıkıyordu.
İlham aldığı isimler arasında Jamaikalı İngiliz şair Linton Kwesi Johnson ve İngiliz punk grubu The Clash öne çıkıyordu.
Taha’nın müzikle olan ilişkisini, sınıfsal konumu ve toplumsal çevresi içerisinde yeni yeni şekillenen düşünce dünyası belirliyordu. Lyon’da çalıştığı fabrikada, benzer bir yaşamöyküsüne sahip olan ve müzikle ilgilenen ikinci kuşak Mağrip göçmeni dört gençle -Mohamed Amini, Mokhtar Amini, Djamel Dif, Eric Vacquer- tanışması, bu ilişkiyi kalıcı bir biçimde değiştirdi. Bu isimlerle 1980’de kurduğu raï esintili punk rock grubu Carte de Séjour (Türkçesi: oturum izni), göçmen işçilerin emeğinin sömürüldüğü fabrikalardan taşıp döneminin ırkçılık karşıtı toplumsal rüzgârlarına katılacaktı. Punk rock ile geleneksel enstrüman ve ezgileri harmanladıkları müzikleri, onlar için kimliklerinden bir kaçış değil; aksine bastırılmaya çalışılan kimliklerini haykırmanın bir yoluydu. Grup, on yıl kadar süren müzik yolculuğunda göç, eşitsizlik, adaletsizlik, ırkçılık gibi toplumsal temalara şarkılarında yer verdi.
Gruba adını veren oturum izni sıradan bir atıf olmaktan öte, 1980’ler Fransa’sında göçmenlerin hak mücadelesinin merkezinde yer alıyordu. Gün geçtikçe artan ırkçı saldırılar 1981’de Lyon banliyösünde “Sıcak Yaz” olarak anılan şiddet olaylarına sebep olmuştu. O yıl, göçmenlere karşı ayrımcı uygulamaların ve adaletsizliğin protesto edildiği Minguette’de araçlar yakıldı, kolluk kuvvetleri ile protestocular çatıştı[5]. Minguette olayları, Fransız banliyösünün ilk ayaklanması olarak tarihe geçerken 1983 yılında daha kitlesel bir protestonun da zeminini hazırladı. Mağrip kökenli Arap göçmenler, 1983 yılında ‘Irkçılığa Karşı Eşitlik İçin Yürüyüşler’le oturum izni ve oy hakkı talebini dile getiriyordu. Marsilya, Lyon, Strasbourg gibi, göçmenlerin yoğun olarak yaşadığı kentlerde gerçekleşen yürüyüşlerin en kitlesel olanı 3 Aralık’ta Paris’te gerçekleşti. Bu yürüyüş, Arap göçmen çocukları için kullanılan ve “Arap” sözcüğünün hecelerinin Fransızca tersten okunmasından türetilen “beur” kavramıyla özdeşleşti ve “Beur’lerin Yürüyüşü” olarak adlandırıldı[6].
Beur’lerin “Tatlı Fransa’sı”
Carte de Séjour bu politik atmosferde ilk albümünü 1982 yılında çıkardı. Başta pek çok radyo kanalı, içinde Arapça sözler bulunan şarkılarını çalmayı kabul etmese de[7] çok geçmeden grubun halk arasındaki popülerliği medyayı da etkisi altına aldı ve aynı yıl içinde televizyon programlarında boy göstermeye başladılar[8].
Carte de Séjour, 1986 yılında Charles Trenet’in “Douce France” adlı parçasının yeni bir beste ve farklı enstrümanlarla yeniden yorumladı. Trenet’in bir marş havasındaki bu yurt güzellemesi, Carte de Séjour’un elinde ud, darbuka gibi enstrümanlarla Akdenizlileşiyor ve Araplaşıyordu. Rachid Taha ve arkadaşlarının Douce France’ta, “Tatlı Fransa, çocukluğumun sevgili ülkesi” diye seslenmesi dinleyicilerini, Fransa’da doğup büyüyen göçmen çocuklarının bu ülke ile kurduğu ilişki üzerine düşünmeye çağırıyordu. Taha, 2008 yılında çıkan Rock La Casbah adlı kitabında, şarkının politik bir itirazı kinaye yoluyla dile getirdiğini açıklayacak; Fransa’nın göçmenler için o kadar tatlı olmadığını yazacaktı[9]. Şarkının piyasaya sürüldüğü tarihte Fransa’da birinci “kohabitasyon” kuruluyor; sosyalist Cumhurbaşkanı François Mitterand, parlamentoda çoğunluğu elde eden sağcı Jacques Chirac’ı hükümeti kurmakla görevlendiriyor; aşırı sağcı Jean-Marie Le Pen’in Ulusal Cephe Partisi (Front National), nispi seçim sistemi sayesinde parlamentoda 35 sandalye elde ediyordu. Carte de Séjour’un Douce France’ı işte böyle bir siyasal iklimde Fransız toplumunun gündemine düştü.
Şarkı öyle bir rüzgâr yarattı ki; Sosyalist Parti’nin Kültür Bakanı Jack Lang, Fransız vatandaşlığına ilişkin bir yasa tasarısı görüşülürken Douce France şarkısını cumhuriyetçi entegrasyonun bir sembolü olarak ilan etti. Şarkının eski yorumcusu Charles Trenet Kültür Bakanı’nın yanında yer alırken Carte de Séjour ise bu simgeselleştirmeye karşı çıkıyor ve şu mesajları veriyordu:
“İki tür Arap mı var? Fransız kültürünün ifadesine katkı sunan, yöneticilerin lambri kaplı salonlarında küçük pastalar yiyen uslu göçmenler -ki bu biz oluyoruz- ve kabul edildikleri ülkeye sadece işgücünü getiren kötü göçmenler…”
Douce France böylece, bir yurtseverlik marşı olmaktan çıkarak aşırı sağın yükselişe geçtiği bir dönemde “beur”lerin, yani Fransız topraklarında doğan Arap göçmenlerin, ırkçılık karşıtı “çığlığı” olarak tanımlandı[10].
Taha’nın Altın Yılları: Solo Müzik Kariyeri
Rachid Taha, 1980-1990 yılları arasında solistliğini yaptığı Carte de Séjour’un dağılmasıyla ilk solo albümünü 1990 yılında çıkardı. Barbès adlı bu albüm adını, Paris’in 18. Bölgesinde Mağrip kökenlilerin, özellikle Cezayirlilerin yoğun olarak yaşadığı Barbès mahallesinden alıyordu. Keza, albümde yer alan Barbès adlı parça da Fransızca ve Arapça karışımı bir dilde, bu mahalleye, Barbès Bulvarına yazılmıştı. Barbès, Taha’nın müzik kariyerindeki en hareketli albümlerinden biri olarak, Raï müziğinde yeni bir soluğu temsil ediyordu. 1993 yılında kendi adıyla çıkardığı ikinci solo albümünde, Douce France’tan sonra sesiyle özdeşleşecek ikinci hit parçasını, Ya Rayah’ı dinleyicileriyle buluşturdu.
Ya Rayah, yıllar içinde Taha’nın Fransa’yı aşıp dünyaya yayılan şöhretinin bir sembolü haline geldi.
Bugün pek çok kişinin sözlerini bilmese de müziğine eşlik ettiği, albümün çıkış parçası olan Ya Rayah, yıllar içinde Taha’nın Fransa’yı aşıp dünyaya yayılan şöhretinin bir sembolü haline geldi. Oysa Ya Rayah’ı ilk kez yorumladığında yapım şirketi şarkıyı yeterince pop olmadığı için beğenmemiş, “fazla Mağripli” bulmuştu[11]. 1973 yılında ilk kez Dahmane el-Harrachi tarafından seslendirilen bu şarkı, neşeli ritmine rağmen hüzünlü sözlerden oluşuyordu. Bir yolcuyla, bir gidene, terk edene seslenen şarkı, kendisi de bir göçmen olan Taha’nın Endülüs şivesiyle yeni anlamlar, duygular kazanıyordu.
“Ey güçlü sen, başka ülkelere koşmayı asla bırakmayacaksın
Kader ve zaman yarışıyor ama sen bilmiyorsun”
Aynı albümde yer alan Voilà Voilà şarkısı ise açıktan yabancı düşmanlığını konu alıyor, “Bitti zannetmiştim, ama hayır, bu sadece bir molaydı. İşte yeniden başlıyor” diyordu. Yıllar sonra 2012 yılında, bu şarkıya yapacağı aranjmanda kendisine futbolun “asi” ismi Eric Cantona da eşlik edecekti.
1995 yılında çıkardığı Olé Olé albümü, Kuzey Afrika müziğinin geleneksel enstrümanlarının ve melodilerinin özgün ve modern bir yorumu olarak çoğunlukla Raï türünde, Sahra esintileri taşıyan parçalardan oluşuyordu. Albümün ilk parçası Valencia, Kirsty Hawkshaw imzalı arka vokalin de etkisiyle bunların içinde en “jazzy” olanıydı. Diğer tüm şarkılar, darbuka, bendir, algayta ve aykırı Bedevi haykırışlarının bir harmonisi niteliğindeydi.
1997 yılında çıkan Carte Blanche adlı derleme albümü, bu tarihe kadar hem Carte de Séjour’un solisti olarak hem de te k başına çıkardığı en iyi şarkılardan oluşuyordu. Bu albümde Rachid Taha’yı ölümsüzleştiren Ya Rayah, Douce France, Zoubida gibi parçalar yer aldı.
1998 tarihli Diwân albümü, pop melodileri ile oryantal ezgileri ve Kuzey Afrika dans ritimlerini harmanlarken 2000 tarihli Made in Medina albümü rock & punk ve Raï türünün daha yoğun hissedildiği parçalardan oluşuyordu. Taha’nın ilerleyen yıllarda benimseyeceği rock’n’Raï kavramıyla özdeşleştirilebilecek olan Made in Medina’nın çıkış parçası Barra Barra, onun en politik ve kışkırtıcı şarkılarından biriydi[12]. Şarkıda her kelimesiyle karanlık, umutsuz bir dünyayı tasvir ediyordu:
Mutsuzluk, öfke ve gaddarlığın saltanatı
Yıkım, kıskançlık, hiç güven kalmadı
Susuzluk ve insanlar şanssız
Onur yok, baskı ve kölelik var
(…)
Zaman ilerledi, onur kalmadı
Yıkım, savaş ve kan akıyor
Yalnız duvarlar kaldı, duvarlar ayakta
Korku ve insanlar susmaya devam ediyor
(…)
Aynı yıllarda Cezayir asıllı diğer Raï yorumcuları Khaled ve Faudel’le 1,2,3 Soleils adlı bir albüm çıkardı. 1,2,3 Soleils klasik bir Raï albümü olmaktan ziyade Raï esintili bir Mağrip pop albümüydü. Bu albümün kuşkusuz en popüler şarkılarından biri Abdel Kader oldu. Bu şarkının konser kayıtları dijital platformlarda bugüne dek on milyonlarca kez izlendi, dinlendi.
1990’ların ikinci yarısı Taha’nın şöhretinin zirve yaptığı yıllardı. Diskografisine hızla yeni albümler eklenirken farklı ülkelerde unutulmaz konserler verdi. 1999 yılında Khaled ve Faudel’le birlikte verdiği İstanbul konseri de uzun yıllar konuşulan bir müzik etkinliği oldu.
Rachid Taha, 2004 yılında The Clash’in Rock the Casbah şarkısını ‘Arap’ enstrümanlarıyla ve Arapça yorumlayarak hazırladığı Rock El Casbah’a, Tékitoi albümünde yer verdi. Aslında Taha gençlik döneminden beri İngiliz punk rock grubu The Clash’e hayranlık duyuyordu. 1981 yılında grupla Paris’te konser öncesi karşılaşmalarını ve onlara Douce France şarkısı kayıtlarını vermesini şu şekilde anlatıyor Taha:
“Başta ilgili göründüler, ancak sonra iletişime geçmediklerinde ümidi kesmiştim. Karşılaşmamızdan birkaç ay sonra The Clash’in yeni şarkıları Rock The Casbah’ı duydum (şarkıdaki Cezayir referanslarını ima ederek – Casbah Cezayir’de bir meydan – gülüyor). Belki de bizim kaydımızı dinlemişlerdir.”
1980’lerde The Clash’e duyduğu hayranlık, 2000’lerde aynı sahneyi paylaşmalarıyla sonuçlanacaktı. 2005 yılında, o dönemde Irak ve Afganistan savaşlarına karşı İngiltere merkezli olarak faaliyet gösteren Savaşı Durdurun Koalisyonu (Stop the War Coalition) tarafından düzenlenen gecede Taha, Brian Eno ve The Clash grubunun gitaristi Mick Jones ile beraber sahne aldı. Konserde şarkı listesinde Rock the Casbah da yer aldı. Bu unutulmaz sahne performansında Taha, şarkının diğer kısımlarını kendi versiyonundaki gibi Arapça söylerken nakarata Mick Jones ve Brian Eno da eşlik ediyordu[13].
2006 yılında çıkardığı ve göç tarihinin izlerini süren Diwan 2 albümünün çıkış parçası yine bir Cezayirli-Fransız sanatçıdan, Mazouni’den yaptığı Ecoute-moi camarade (Türkçesi: Dinle Yoldaş) aranjmanıydı. Bu şarkının yaratıcısı olan Mohammed Mazouni, müzikal anlamda Taha’dan bir önceki kuşağı temsil ediyordu ve şarkılarında göç, gurbet, aşk gibi konuları işlemişti.
Taha’nın ölümünden önceki son stüdyo albümü, 2013 yılında çıkardığı Zoom oldu. Mick Jones ve Brian Eno bu albümde de konuk olarak Taha’ya eşlik etti. Zoom’u diğer albümlerinden ayıran ise bu albümde Ümmügülsüm’ün Inta Omri’sine yaptığı bir saygı duruşu olan Zoom sur Oum ve Elvis Presley’in Now or Newer şarkısını Jeanne Added ile yeniden yorumlamasıydı.
Rachid Taha’nın tutkulu müzik yolculuğu henüz 59 yaşında, yeni bir albümün son hazırlıklarını yaptığı sırada son buldu. 2018 yılında, 11 Eylül’ü 12 Eylül’e bağlayan gece, geçirdiği kalp kriziyle hayata veda etti. Beur’lerin çığlığı, müzikal melezliğin temsilcisi, rock’n’Raï’nin yıldızının cenazesi aile köklerinin uzandığı Cezayir’e defnedildi. Bir süredir üzerinde çalıştığı Je suis africain (Türkçesi: Ben Afrikalıyım) albümü, ölümünden sonra, 2019 yılında piyasaya sürüldü.
Beur’lerin çığlığı, müzikal melezliğin temsilcisi, rock’n’Raï’nin yıldızının cenazesi aile köklerinin uzandığı Cezayir’e defnedildi.
Taha ardında yalnızca zengin bir diskografi değil; Mağripli göçmenlerin yaralarına dokunan, Fransız toplumunun çelişkilerini yüzüne vuran ırkçılık karşıtı, aykırı bir ses ve duruş bıraktı. 2004 yılında Independent’ta yayımlanan ve Rachid Taha müziğini tartışan bir makalede sesi, “viski şişesiyle gargara yapan çıngıraklı bir yılanın sesine” benzetiliyordu[14]. Onu nevi şahsına münhasır kılan o gargara sesi, bugün hâlâ göçmenlerin, ezilenlerin, işçilerin yanında; onların hak mücadelesine eşlik ediyor.
[1] Bouattia, Malia . “Remembering Rachid Taha, Voice of the Oppressed and Dispossessed.” Middle East Eye, 09.10.2018, www.middleeasteye.net/opinion/remembering-rachid-taha-voice-oppressed-and-dispossessed. Erişim tarihi 29.11.2023
[2] Denselow, Robin . “Nuclear Fusion.”The Guardian, 28.05.2001, https://www.theguardian.com/culture/2001/may/28/artsfeatures1. Erişim tarihi 29.11.2023
[3] Philippe Hanus, “Douce France par Carte de Séjour. Le cri du ‘Beur’ ?”, Volume !, 12/1, 2015.
URL: https://doi.org/10.4000/volume.4595
[4] Assouline, Gary. “Rachid Taha avait appelé sa boîte de nuit “Au refoulé”, illustration de son combat contre les discriminations.” Huffington Post, 12.09.2018 https://www.huffingtonpost.fr/culture/article/rachid-taha-avait-appele-sa-boite-de-nuit-au-refoule-illustration-de-son-combat-contre-les-discriminations_130940.html. Erişim tarihi 29.11.2023
[5] “L’été des Minguettes 1981 “Les rodéos de la colère.” Radio France, 22.06.2017, https://www.radiofrance.fr/franceinter/podcasts/affaires-sensibles/l-ete-des-minguettes-1981-les-rodeos-de-la-colere-7720633. Erişim tarihi 29.11.2023
[6]“A la une de «Libé» le 3 décembre 1983 : «Paris sur beur» .” Libération, 03.12.2013, https://www.liberation.fr/societe/2013/12/03/a-la-une-de-libe-le-3-decembre-1983-paris-sur-beur_963564/. Erişim tarihi 29.11.2023
[7] Ecarts d’identité, “Il revient à ma mémoire…”, https://ecartsidentite.org/Il-revient-a-ma-memoire. Erişim tarihi 29.11.2023
[8] Philippe Hanus, “Douce France par Carte de Séjour. Le cri du ‘Beur’ ?”, Volume !, 12/1, 2015.
URL: https://doi.org/10.4000/volume.4595
[9] Philippe Hanus, “Douce France par Carte de Séjour. Le cri du ‘Beur’ ?”, Volume !, 12/1, 2015.
URL: https://doi.org/10.4000/volume.4595
[10] Philippe Hanus, “Douce France par Carte de Séjour. Le cri du ‘Beur’ ?”, Volume !, 12/1, 2015.
URL: https://doi.org/10.4000/volume.4595
[11] Talass, Rawaa. “ Rachid Taha: An ‘independent thinker’ and a true Arab rock star.” Arab News, 07.09.2023, https://www.arabnews.com/node/2368991/lifestyle. Erişim tarihi 29.11.2023
[12] Talass, Rawaa. “ Rachid Taha: An ‘independent thinker’ and a true Arab rock star.” Arab News, 07.09.2023, https://www.arabnews.com/node/2368991/lifestyle. Erişim tarihi 29.11.2023
[13] https://www.discogs.com/release/2791171-Various-Stop-The-War-Coalition-Benefit-Concert
“Rock the Casbah: Rachid Taha, Mick Jones (The Clash), Brian Eno live at Stop the War concert.” Youtube/StoptheWarCoalition, 01.09.2023,
https://www.youtube.com/watch?v=-qmyiR9iNyM&ab_channel=StoptheWarCoalition. Erişim tarihi 29.11.2023.
[14] “Rachid Taha: The Algerian really rocking the casbah.” Independent, 10.09.2004, https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/rachid-taha-the-algerian-really-rocking-the-casbah-30414.html. Erişim tarihi 29.11.2023
