Avrupa-dışı toplumlar ve yönetimler için sık sık bahsedilen “geri kalmışlık” ve bunun aşılması için gerektiği savunulan “Batılılaşma” süreçleri eski literatürde geniş bir yer tutmaktadır. Bununla birlikte merkez-çevre ilişkisi ve devlet formasyonu gibi farklı yaklaşımlar da on dokuzuncu yüzyılda Avrupa-dışı toplumlardaki ve siyasi erklerdeki değişikliği açıklamaya çalışmaktadır. Bu yazı, teorik tartışmalara girmeksizin Azerbaycanlı petrol baronu Hacı Zeynelabidin Tagiyev’in 25 Yanvar’daki (Ocak) doğum günü vesilesiyle Tagiyev hakkında hazırlandı. Tagiyev hakkında araştırma yapılmasının sebeplerinden ilki, onun Azerbaycan kültür dünyasında önem verilen bir isim olması ve Avrupa-dışında gerçekleşen “Batılılaşma” pratikleri hakkında yeni bir bilgi verme ihtimalidir. Özellikle güncel tarihyazımında küresel tarih alanındaki eğilim bağlamında Azerbaycan pratiğinin bir aksamını anlamak için önemlidir. İkinci nedense Tagiyev’i tanıtarak Azerbaycan bölgesindeki ekonomik ve kültürel gelişmelere verdiği katkıları ortaya koymaktır.
Tagiyev, 25 Ocak 1823’te Bakü’de doğdu. Doğum tarihi hakkında birkaç farklı tarih ifade edilmişse de Tagiyev’in Azerbaycan’da hakkında yapılan yayınlarda 1823 temel alındığı için yazıda da bu tarih tercih edildi. Tagiyev 1853 yılında inşaat sektörüne girdi. Bu faaliyetlerden kazandığı parayla iki gaz yağı fabrikası satın aldı.
Tagiyev’in Ekonomik Faaliyetleri
Tagiyev’in aşağıdaki satırlarda aktarılacak kültürel aktiviteleri yapmasına imkân tanıyan ekonomik faaliyetlerine değinelim: Azerbaycan’ın petrol zenginliği nedeniyle önce petrole yatırım yaptı. 1873’te ortaklarıyla birlikte arazi satın aldı ve 1875’te Tagiyev bu topraklarda petrol buldu. Azerbaycan’ın en zengin insanı oldu. 1877’de Sarkisov Ticaret Bürosu’na ortak oldu. Ayrıca şirketlerinde petrol üretimi peyderpey arttı:[1] 1880’de on milyon pub (Rus ölçü birimi) olan üretim, 1893’te yirmi milyon pub’a ulaştı. Üç yıl sonra da otuz iki milyon pub’a ulaştı.[2] Ayrıca 1890’larda bölgesel ve küresel petrol şirketleri arasında rekabet mücadelesi olduğunu da hatırlamak gerekir. Tagiyev ve Azerbaycan petrol baronları, küresel şirketlerin Azerbaycan petrol piyasasında yerel baronları engellediği için mücadele etmeye başladı. 1891’de Bakü Standartları Birliği’ni kurdular. Ancak bu birlik, küresel şirketler piyasayı köşeye sıkıştırdığı için başarılı olamadı. Ayrıca sadece petrol üretimi değil, petrolün dağıtımıyla da ilgilendi. Bu bağlamda Bakü-Batum Petrol Boru Hatları Şirketi’ni kurdu.[3] 1898’de tekstil fabrikalarını da satın almaya başladı ve fabrikalar tam kapasite ile çalıştı. 1915’te tekrar petrol dağıtım şirketini satın aldı. Bir fabrikayı kurduğunda sadece fabrikaları değil, buralarda çalışacak işçilerin evleri, okulları, camileri ve hastaneleri de planladı.[4] Ayrıca Hazar Denizi’nde nakliye şirketleri vardı. Azerbaycan’da petrol üretimi yıldan yıla artmış, bu da bankaların kurulmasına katkı sağlamıştır. Tagiyev, 1914 yılında Bakü Ticaret Bankası’nı kurdu ve bu banka hisselerini artırdı.[5]
Ekonomik faaliyetlerine devam ederken 1882’de de birinci sınıf tüccar zümresinden sayılmaya başlandı. Yine bu zamanlarda, Hasan Melikzade Zerdabi ile tanıştı ve ondan ciddi şekilde etkilendi. Yirminci yüzyılın başlarında da Zerdabi’nin düşünceleriyle Hayat ve Yeni Hayat isimli gazeteler çıkardı. Ayrıca Azerbaycan halkı tarafından parlamentoya seçildi ve bölge meclisi Duma’ya gitti.[6]
Tagiyev’in Kültürel Faaliyetleri
Tagiyev, Hasan Melikzade Zerdabi ile tanışmasının ardından eğitim ve kültür faaliyetlerine ağırlık verdi. Örneğin, en önemli faaliyetlerinden biri, Zerdabi’nin desteğiyle Bakü Kız Okulu’nu kurmaktı.[7] III. Alexandr döneminde, dilekçe yazmasına rağmen Çar bu dilekçeyi reddetti. III. Alexandr’ın vefatı sonrası II. Nikolay tahta çıktığında Tagiyev, yeni Çara dilekçe yazdı. Çar dilekçeyi kabul etti ve Bakü Kız Okulu 1901’de açıldı.[8] Okul binası zarif bir şekilde inşa edildi. Okul binasıyla birlikte derslikler, kütüphane, okuma odası, kafeterya ve yatakhane de Tagiyev tarafından inşa edildi.[9] Bu okul, 1918’de Sovyet işgaline kadar gelişimini sürdürdü. Bu okulda çağdaş eğitim sistemleri onun tarafından uygulanıyordu. Yedi yaşından itibaren öğrenciler bu okulda dört yıl okudular. Rusya İmparatorluğu’nun çok sayıda Müslüman’ın yaşadığı ilk ve tek kız okuluna Kafkasya’nın her tarafından öğrenci kabul edildi. Okulun müfredatı Azerbaycan Türkçesi, Rusça, Edebiyat, Matematik, Fizik, Tarih, Coğrafya, Anatomi, Din Bilimleri, Sağlık, Güzel Sanatlar ve Müzik derslerinden oluşuyordu.[10]
Bakü Kız Okulu’ndan önce de 1896’da Mardakan’da üzümcülükle ilgilenen okul açtı. Bu okulun on hektarlık uygulama alanı vardı. Ayrıca bağış ve burs konusunda ünlüydü. Mesela kendi arazisini ve büyük bir miktarda parayı Bakü Ticaret Okulu’na bağışladı. Ayrıca 1890’ların sonlarında Teknik Lise’ye kimya laboratuvarı yaptırdı.[11]
Tagiyev Azerbaycan’da okul açarken Gasprinski İsmail’in geliştirdiği Usul-i Cedid Okulları’nın kurulmasına yardım etti. Örneğin kısa vadede dört bin manat bağışladı. Eğitime verdiği desteği göstermek için önemli bir mevzu da Avrupa-dışı devletlerin müşterek bir hareketi olan Avrupa başkentlerine öğrenci sevk edilmesidir. Tagiyev de birçok öğrenciyi Avrupa’ya gönderdi. Diğer bir deyişle, kişisel bütçesiyle on öğrenciyi Britanya İmparatorluğu’na, yirmi üç öğrenciyi İtalya’ya, kırk beş öğrenciyi Fransa İmparatorluğu’na, dokuz öğrenciyi Osmanlı İmparatorluğu’na ve on üç öğrenciyi Almanya ve Rusya İmparatorluğu’na göndermiştir.[12]
Tagiyev, sadece ekonomik ve kültürel faaliyetler değil, sosyal faaliyetler konusunda da faaliyetlerde bulundu. Azerbaycan topraklarındaki Türk, Ermeni ve Rus topluluklarını içeren halklar arasında cehaletin üstesinden gelmek için birçok gazete kurdu ve yayınladı. Örneğin 1879-1919 yılları arasında Rusça Kaspi dergisini çıkardı. Ayrıca 1906-1908 yılları arasında Hayat, Füzuyat, Taze Hayat gibi Azerbaycan Türkçesi ile yayın yapan gazeteleri kurdu. Bakü Azerbaycan Grubu, “Ermenilerin ve Rusların tiyatrosu var ama bizim [Azerbaycan Türk toplumu] tiyatro binamız yok” ifadesinden sonra, Tagiyev Bakü’de ilk tiyatro binasını açtı. Bu tiyatro binası 1883’te inşa edildi ve 25 Ekim 1888’de bu tiyatro binasında ilk tiyatro oynandı. Tagiyev, binayı da Bakü Azerbaycan Grubu’na bağışladı.[13]
1905 ve sonraki yıllarda evi; Osmanlı İmparatorluğu, İran, Orta Asya’daki Türk topluluklar, Mısır ve Hindistan gibi farklı memleketlerden gelen aydınların, zenginlerin ve Türk düşünürlerin buluşma yeri oldu. Türk ve Ermeni halkı arasındaki mücadelede, Ermeni ve Türk halkı arasında kardeşlik olduğu düşünülen bir görüşü savundu ve aralarında kardeşlik şerefine yemek verdi.[14]1914’te Almanya’ya gitti. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra ekonomik sıkıntılar yaşadı ve St. Petersburg’a gitti. Ekim Devrimi’nden sonra Bakü’de danışılan kişi anlamına gelen Ak Sakal oldu. Sovyetlerin malları kamulaştırmasıyla birlikte 1920’den sonra Mardakan’daki evinde yaşadı ve eski yakın arkadaşlarıyla muhabbet etti.[15] 1924’te Bakü yakınlarında vefat etti.
Özetle, Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Azerbaycan’da on dokuzuncu yüzyılın sonları ve yirminci yüzyılın başlarının en önemli isimlerinden biridir. Günümüzde Azerbaycan Türkleri, Azerbaycan’ın ana akım faaliyetlerine icra ettiği için Tagiyev’i Azerbaycan’ın ana kurucularından birisi olarak görüyorlar. Bu bağlamda sözü bitirirken Beşiroğlu’nun bir sözünü alıntılamak istiyorum: “Hacı Zeynalabdin olmasaydı, Azərbaycan Cumhuriyyətinin iqtisadi bünövrəsi olmayacaqdı.”[16]
[1] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 45-48.
[2] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 46.
[3] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 41-45.
[4] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 45-50.
[5] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 50-55.
[6] Okan Yeşilot, Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Azerbaycan İçin Birçok İlki Gerçe[k]leştirilmiş Efsanevi Petrol Kralının Sonu (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004), 29-39.
[7] Şahin Durmaz. “20. Asrın Başında Azerbaycan’da Modern Bir Eğitim Kurumu: Tağiyev’in Kız Mektebi” Journal of Qafqaz University 29 (2010): 98-107.
[8] Əşir Bəşiroğlu, Hamının Sevimlisi (H.Z. Tağiyev Haqqında) (Baku: Təknur, 2012), 45.
[9] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 61.
[10] Durmaz, “20. Asrın”, 98.
[11] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 66-69.
[12] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 67-69.
[13] Yeşilot, “Azerbaycan’da Ekonomik”, 254-255.
[14] Okan Yeşilot, “Azerbaycan’da Ekonomik Gelişmenin Etkisi: Tagiyev Örneği” In Türk Modernleşmesi (İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2013): 235-262.
[15] Yeşilot, Hacı Zeynelabidin, 29-39.
[16] Bəşiroğlu, Hamının Sevimlisi, 14.
